Spis ważnieszych miejscowości w powiecie starokonstantynowskim na Wołyniu z 32 Rycinami. 1910
Опись важнейших мест Староконстантиновского повета на Волыне (с 32 гравюрами). 1910г.
23. Czuchele (с. Чухели (укр. Чухелі) — село в Волочисском районе Хмельницкой области)
Wieś teraz bardzo wielka nad Sluczą, niedaleko od jej początku, we gminie i parafii bazalijskiej, od Bazalii – mała milka, od Kupiela – mało co dalej, od Wojtowieec (kolej żelazna) – dobre 2 ½ mili. W r. 1885 (Vażniejśija vołosti i selenia) liczono tu dymów 124 i 713 mieszkańców, a przy końcu XIX stulecia – z górą 1100, pomiędzy którymi dosyć jest katolików, t. zw. szlachty czynszowej (Z notatek dr. Koleszy). Osada ta, pod nazwą Czuchelewo, istniała już w XV stuleciu (Lubowski, Obłastnoje delenie etc Moskwa 1892, p. 232), nadana przez Kazimierza-Jagiełłończyka jakiemuś djakowi (t. j. pisarzowi), ale widocznie prędko z rąk tych wyszła, bo na początku XVI w., a może już i wcześniej, znajduiemy ją w liczbie róznych innych włości darowanych kniaziowo na Ostrogu, Konstantemu Iwanowiczowi (Archw. sławuckie, III p., 160).
Następnie wieś ta wchodziła już w skład ordynacyi ostroskiej, ale pogańcy i inni wrogowie porządku nieraz tu zaglądali, plondrowali, niszczyli, więc ludności było bardzo mało! Tak np. 1648r. – tylko 4 dymy, a pomiędzy r. 1651-1658 – ani jednego (Archv. J.Z.R. VII, 2, p. 487). A nawet w inwentarzach ordynackich z r. 1723 zanotowano: uroczysko Czuchele Wielkie (Rękopis bibl. sławuck., Nr. 452) – puste (toż samo powiedziano o Czuchelach Małych).
Lecz potem, gdy się w Kraju uspokoiło, to ludność zaczęła tłumnie osiadać, korzyści ciągnąc znaczne z dobrej tutejszej gleby.
Jak wiadomo, Czuchele z kluczem Bazalijskim dostały się w 1753 roku Sapiehom, o czem mówiliśmy obszerniej pod Bazalią.
Nestor Sapieha dał w zastaw Czuchele razem z Bogdanówką Antoniemu Giżyckiemu (Cf. Bogdanówka) w 1789 r.
Po śmierci Nestora Sapiehy Czuchele wychodzą z rąk Sapiehów, a może nawet już i wcześniej:Luba Radzimiński utrzymuje, że około r. 1795 Teofila Sapieżyna, krajczyna, przedała część Czuchel Mateuszowi Wł. Dziegciowskiemu (O Dziegciowskich-Ozdebehach obszerniej pod Koszelówka); my znależliśmy ślady, że już w 1797 r. zastawnikiem, czy dzierżawcą jednej tu schedy, był Jan Socha Chomętowski, szambelan dworu polskiego, podkomorzy następnie starokonstantynowski i dziedzic drugiej tej wsi połowy (Więcej szczegółów o tym rodzie pod Elizabetpolem), którą miał nabyć na początku XIX wieku od jakiejś Aksakowej (Złota księga Szl. polsk., I, p. 25); część ta obejmowała 3118 morgów.
Wówczas Czuchele były dużą wsią, ponieważ okolo roku 1788 (Buesching, l. c.) zaznaczono już tu dymów 110(?).
Na początku XIX w. (około 1813 r.) na schedzie tegoż Chomętowskiego było poddanych 127, a na Dziegciowskiego 78 (Spis I).
Potem zaszły tu takie zmiany, że w 1823 r. scheda Dziegciowskiego nakeżała do synowców jego, Wincentego i Dominika, mających tu i w Koszelówce, razem, poddanych 232, opłacających podatku ordynackiego rs. 161 i kop. 48, a asygnacyjnych 1552 i kop. 96.
Podkomorzy Chomętowski wówczas jeszcze na Czuchelach siedział, w których i w Janówce posiadał razem poddanych płci męskiej 181; a podatku płacił rs. 40, kop. 47, asygn. 1190 i kop. 20 (Spis II).
Około r. 1860 (Spis dziedziców etc., l. c.) scheda Chomętowskich należała do dwóch braci: Dyonizego i Antoniego, posiadających 165 poddanych i ziemi prawie włók 55. Byli to synowie Makarego-Józefa-Wincentego-Mikołaja, ur. 1798 umier. 1840 i Barbary Zielińskiej h. Swinka; Dyonizy umier. 1876 r. bezpotomnie, a Antoni umier. 1863 r. zostawił dzieci.
Na schedzie zaś Dominika Dziegciowskiego, deputata, liczono poddanych (nazwano tę część "Ordynacka"?) 120 i ziemi około 34 włók. Deputat Dziegciowski prędko potem przeniósł się do wieczności; zdaje się przed r. 1863; z Maryą Wiercińską h. Rawicz był bezpotomny, więc ta scheda przeszła w inne ręce i wytworzyła kolokacyą.
Obecnie bardzo dużo jest tam posiadaczy drobnych, siedzących na małych kawałkach ziemi.
Л. 142-145
77. Klitna-Wielka (с. Великая Клетна (укр. Велика Клітна) — село в Красиловском районе Хмельницкой области)
Nad Słuczą, we gminie kupielskiej, o dobre dwie mile od Kupiela, i sześć prawie od miasta powiatowego, od Czarnego-Ostrowia 4 1/4, mieszkańców zaś przy końcu XIX w. około 800, a teraz d. 130, m. 1026.
O przeszłości tej osady już wspominaliśmy, mówiąc o Klitence. W nadaniu Zygmunta I kniaziowi Konstantemu na Ostrogu z r. 1517 (Spisok dvorjanstva, l. c.) wymieniona jest i ta wieś. W r. 1650 było tu tylko 5 dymów (Archw. J. Z. R. VII, 2, p. 487); we 30 lat póżniej posesorowali tutaj Godzimirski i Ruszczyc (Rekopis bibl. sław., Nr. 311), a Pawel-Karol Sanguszko (Rek. bibl. sław., Nr. 383), w Warszawie 1724 r. d. 25 pażdziernika, nadaje Klitnę i Zozulińce W. Piotrowi Drzewieckiemu, sędziemu ziemsk. krzemienieckiemu i żonie jego Maryannie, co Janusz Sanguszko potwierdził w Dubnie 1740 r. 3 pażdziernika.
W r. 1788 liczono tu dymów 77 (Buesching, l. c.).
I Klitna W. dostala się na mocy tranzakcyi kolbuszowskiej Sapiehom, a Ksawery Sapieha w 1781 r. cerkiew miejscową fundował (Teodorowicz, opis pow. starok.), zapewne de nova radice, bo już w 1740 r. istniała tu świątynia, jak widać z prezenty Drzewieckiego (Teodorowicz, l. c.). Ci Drzewieccy, Piotr-Antoni, z synami, Józefem, Feliksem, Stanisławem, siedzieli tu jeszcze w 1756 r., dzierżawiąc także inne wsi i mając na wszystkich kapitału 13.000 zl., intraty zaś 5730 zł. (Tab. miast i wsi etc. l. c.).
Od Sapiehów przeszła ta wieś w inne ręce, jak się zdaje, już przy końcu XVIII w., a na początku XIX zastajemy tutaj dwu dziedziców (Spis I): Antoniego Rotharyusza, ten z Klitny w 1803 r. uczynił zapis na szkoły Krzemienieckie (Materjały dla istorii prosv. w Rossii t. III p. 18 i Włodimirski-Budakow, Histor. uniw. kijowsk.) i Józefa Woronicza.
Antoni Rotharyusz, syn Łukasza, chorąży starokonstantynowski, ożeniony z Julią Cyrynianką, starościanką taborowską (córką Kazimierza i Krasickiej), miał syna Józefa, półkownika wojsk rosyjskich, bezżennego i Pijusa, który z Rebiszówny zostawił syna Kazimierza i córkę za Walickim (Z notatek p. Johana Rotharyusza).
Józef zaś Woronicz, syn Mikołaja i Klary Bożydarowiczówny, przeniósł się z Halickiego na Wołyń, poślubił Bahrynowską h. Leliwa, miał dwóch synów - Stanisława i Jana, zmarłego młodo, co był celującym uczniem w Romanowie u Jezuitów w kl. II w 1817 r. - i dwie córki, Teklę i Izabellę Janicką h. Rola (Szczególy od J. K. Chometowskiego).
Otóż około 1813 r. (Spis I) Rotharyusz posiadał tutaj poddanych 137, a Woronicz 146. Podajemy genealogię tej linii Woroniczów na str. 144 (Na podstawie tablicy ulożonej przez L. Rzyszczeskiego dla J. I. Kraszewskiego).
W r. 1823, Antoni Rotharyusz, któremu liczono lat 63, miał tutaj poddanych płci męskiej 99, opłacając podatku rs. 52, kop. 58 i asygnacyami 627, kop. 26; majątek ten szedł pod rozbiór; Stanisław Woronicz, lat 32, władał poddanymi 112; płacił podatku ordynackiego rs. 52, kop. 58, asyg. 710 i kop. 8; nadto znajdowały się tu jeszcze małe cząstki (Spis II), Woronicz zaś miał zamiar sprzedać swoją schedę Wolskiemu (W r. 1830 w szkołach krzem. był Numa Wolski z Klitny, mając lat 18; a Ant. Biliński z Postawek także się tam znajdował w tym samym wieku. Muz. Czart).
Zastawą siedzieli tu bracia Białobrzescy i Józef Grembecki.
Stanisław Woronicz następnie zbył swoją schedę i z rodziną przeniósł się na Pobereże do Kodymy do brata swego ciotecznego, Konstantego Sochy-Chomętowskiego. Mieli też tu swoje dziedzictwo Nowakowscy.
Około r. 1850 skupił wszystkie części w Klitnie Antoni Biliński h. Sas, żonaty z Waleryą Rotharyuszówną, córką Ignacego (brata Antoniego) i Tekli Ilińskiej; w r. 1860 miał tu Antoni Biliński poddanych 189, a ziemi z górą włók 70 (Spis dziedziców etc., l. c.), po uwłaszczeniu włościan i obcięciu gruntów dworskich zostało ichna początku XX w. zaledwie włók 42 (Pamiatnaja kniżka Woł. gubern. na r. 1901).
P. Bilińscy mieli jedną tylko córkę, Cyrylę, urodzoną w 1843 r., której tragiczny był bardzo koniec, bo została utrutą w 1856 r., zjadłszy kuropatwę, przygotowaną dla ojca przez kucharza, czyhającego na jego życie. Cios to był dla rodziców straszny!...
Około r. 1870 opuścili oni Wołyń; pani Bilińska umarła c. 1889, a pan Biliński w 1895 r. we Lwowie, gdzie uczynił fundacyę swego imienia dla nieuleczalnie chorych z pierwszeństwem dla tych, którzy pochodzą z powiatu starokonstantynowskiego; zakład ten jest na Grodeckiem. Około r. 1893 Klitna-Wielka przeszła w obce ręce.
1. Tomash na Denisach Woronicz ż. Teresa z Brusilowa Kisielówna
1.1. Leon ż. Konstancya - Maryanna Żalińska h. Ciołek
1.1.1. Mikołaj rotmistrz w. k. ż. Klara Bożydarowiczówna h. Poraj
1.1.1.1. Józef ż. Babrynowska h. Leliwa
1.1.1.2. Wincenty
1.1.1.3. Izabella za Andrzejem Kuerdhy
1.1.1.4. Kuneguuda (так в книге - Ф.В.) za Janem Chomętowskim
1.1.1.4.1. Konstanty
1.2. Antoni
1.3. Marcin (Od tych idą inne linie)
2. przenieśli się na Wołyń z Halickiego
2.1. Stanisław, zostawił potom.
2.2. Jan, strl.
2.3. Tekla
2.4. Izabella Janicka
Л. 219-222
108. Lutarówka (с. Лютаровка (укр. Лютарівка) — село в Теофипольском районе Хмельницкой области)
Nad małą rzeczką bez nazwy, we gminie bazalijskiej, od Teofilpola i Kupiela mil 2 1/2, od miasta powiatowego 7, od Czarnego-Ostrowia 5 1/2; dymów przy kóncu XIX w. 79 i mieszkańców z górą 700, w liczbie tej około stu katolików.
Wieś ta również do kniaziów na Ostrogu należała. Około r. 1680 w "Lytarówce" był posesorem jakiś Kałuszowski (Rękopis bibl. sław., Nr. 311), a w pierwszej ćwierci wieku następnego w "Litarówce" (r. 1723) - Drzewiecki, sędzia ziemski krzemieniecki, jednocześnie dzierżawiący kilka wsi okolicznych innych (Rękopis bibl. sław., Nr. 452).
Na mocy tranzakcyi kulbuszowskiej dostała się ona Sapiehom, od których prędko w inne przeszła ręce: przed r. 1785 był już tu dziedzicem Franciszek Dunin Brzeziński, wydający 24 pażdziernika 1785 r. erekcyę dla cerkwi miejscowej (Teodorowicz, l. c., p. 683).
W tym czasie liczono tu dymów 58 (Buesching, l. c.).
Na początku XIX w. mieli tu Duninowie Brzezińscy 183 poddanych (Spis I), a oprócz tego posiadali jeszcze Gubin w Radomskiem (Wiadomość z archw. turczynieckiego).
Po śmierci Fr. Brzezińskiego objął tu dziedzictwo syn jego Karol i utrzymuje aż do r. 1836 (Teodorowicz, l. c., p. 683), w którym stał się posiadaczem Lutarówki Andrzej Łochowski h. Belina, mający jeszcze inne wsi w tym powiecie (o czem niżej).
A. Łochowski ożenił się z Anną Potrykowską, zmarłą w 1857, a mąż jej, chorąży starokonstantynowski, już wcześniej świat ten pożegnał, w 1845 r.
Mieli oni czworo dzieci (jeszcze się spotkamy z tą rodziną); z jedną z córek, z Maryanną, ożenił się Teofil Ostromęcki, wziąwszy w posagu Lutarówkę. Owocem tego małżeństwa był syn Roman i trzy córki: Julia, Helena i Anna. Roman i Anna pomarli w młodości, a pozostałe córki powychodziły zamąż: Julia poślubiła Cypryana Perzyńskiego (czy Pyszyńskiego?), a Helena wyszła za Edmunda Cichockiego z Koleśca. Peszyńska miała córkę, która poślubiła lekarza Pęskiego i ten zaraz połowę schedy żony sprzedał. Od Cichockiej zaś pozostało dwóch synów - Władysław i Bronisław, ale długów na ich schedzie było dużo, co zmusiło ich do wyzucia się z ojcowizny, i ostatecznie to nastąpiło w 1892 r.
Pani Ostromęcka około 1860 r. posiadała w Lutarówce poddanych płci męskiej 192, a ziemi ogółem jakich włók 62 1/2 (Spis dziedziców etc. l. c.); potem, obszar gruntów dworskich wynosił tylko około 1050 morgów (Teodorowicz, l. c., p. 685).
Cerkiew w Lutarówce zbudowano, naturalnie jako unicką, w 1752 r. pod wezwaniem Opieki N. M. P; poświęcona przez dziekana bazalijskiego X. Michała Synhalewicza. Następnie Żardecki, dziedzic Wasylówki, ofiarowsł do niej kielich srebrny (Teodorowicz, l. c., p. 687).
1. Dominik-Wiktor Łepkowski, pan na Lewkowcach, cześnik wieluński, chorąży halicki, podstoli kijowski, może, najstarszy syn Jana i Ludwiki Preussówny, żona Wiktorya Hryniewiecka (Co się tyczy porządku podlug starszeństwa wieku, to nie mamy pewności, czyśmy to wiernie podali!).
1.1. Kasylda za Pijusem Załęskim h. Sulima
1.1.1. Marceli, Aleksander, Franciszek Załęscy
1.2. Barbara za Wincentym Majewskim
1.3. Tekla za Chłopickim
1.4. Jan chor. starok. ż. Antonina Zawadzka
1.4.1. Kalikst ur. c. 1802
1.4.2. Honory ur. c. 1804
1.4.3. Numa
1.4.4. Leokadya za Aleksd. Pawłowskim
1.4.4.1. Wincenty, Honory, Włodzimierz Pawłowscy
1.4.4.2. Marya za Konstantym Chomętowskim z Kodymy
1.4.5. Otylda 1 v. za Łuczyńskim 2 v. za Rodrykiem Braunem
1.4.5.1. z Łuczyńskim 3 córki; z Braunem 1 córka i 2 synów
1.4.6. Kasylda za Karolem Batorskim
1.4.6.1. Julian Batorski X. Ignacy Batorski Helena Dziegciowska Marya Skolimowska
1.4.7. Germanika za Józefem Poznańskim
1.5. Anna za Malczewskim
Л. 589
228. Wolica Wąsowicza (с. Волица Вансовича, сейчас с. Волица Вторая (укр. Волиця Друга) - село в Красиловском районе Хмельницкой области)
Wolica Polowa, potem Wąsowicza zwana, we gminie Kołkowieckiej, od Kupiela trzy mile, od Czarnego Ostrowia 4 1/4 a od miasta powiatowego 6; dymów 160, mieszkańców 949 (Teodorowicz, l. c., p. 634 i Spisok mest).
Należała ona także do kniaziów na Ostrogu; w 1723 r. Wolica Polowa z Korczówką były w dzierżawie Dominika Szulborskiego, cześnika grodzieńskiego (Rękop. bibl. sław. 452), a w 1756 r. pół Klitenki i wieś tę z dożywociem na żonę otrzymał Stanisław Wąsowicz, mając intraty 3.249 zł. (Tab. miast i wsi etc.); odtąd zaczęto ją nazywać Wolicą Wąsowicza.
Niema pewności komu się dostała ona na mocy tranzakcyi kolbuszowskiej. Na początku XIX w. była już własnością Wąsowiczów, mających tu poddanych 218 (Spis I). Potem dzierżawcą jej stał się Kajetan Tyminski (Spis II), następnie ją na własność nabywszy. W r. 1860 Tymińscy mieli tu poddanych 250, a ziemi włók 79 (Spis dziedziców etc.), a teraz należy ona do Franciszka Nowakowskiego, żonatego z Anną Tymińską, ziemi włók c. 40.
DODATKI
Л. 672
Sorokoduby dziedziczne w jednej połowie Michała Żardeckiego, w. p. porucznika, a w drugiej Antoniego Rudzkiego (Ruckiego), podczaszego sanockiego; wyznawających wiarę katolicką: 11+9; 9+9=38.
Wolica Wąsowiczów - własność Franciszki z Kuleszów Duninowej Wąsowiczowej, starościny dzierżkowskiej; wiernych: 39+39; 31+28=137.
Klitenka, której połowa należała do tejże Wąsowiczowej, a była w zastawnej dzierżawie u sukcesorów Marcina Stawickiego, a druga część do Macieja (Ojciec drugiej żony, po rozwodzie z pierwszą, hulaszczego Sapiehy, Fr.-Ksaw., M. Załęski był żonaty z Kunegundą Rohozińską) Załęskiego, stolnika sanockiego; katolików: 16+12; 11+10=49.
Klitna dziedziczna Mikołaja Woronicza, w. p. kapitana, a w dzierżawie u Jana Woronicza, podsędka powiatu bazalijskiego, wiernych: 22+16; 17+15=70.
Л. 673
Lutarówka należała do sukcesorów Franciszka Salezego Dunina Brzezińskiego, stolnika opoczyńskiego; katol. 26+22; 19+18=95.
Л. 675
Miasteczko Bazalia - dziedzictwo Teresy Jabłonowskiej, katoloków 310;
Bogdanówka należąca do Giżyckich, Żukowskich i Lud. Roszkowskiej, kat. 285;
Czuchele - Dziegciowskiego i Chomętowskiego, katolików 653;
Л. 676
Klitna Wielka należąca do Woronicza, wiernych 94;
Klitenka w posiadaniu Wąsowicza, może część tylko, katolików 47;
Lutarówka dziedziczna Andrzeja Łochowskiego, katolików 86;
Popowce - Wilczopolskich, wiern. 194;
Sorokoduby - Wasylewskiego, zapewne, część tylko, katolików 71;
Wolica Wąsowiczów należąca do Wąsowiczów, katolików 94;
Л. 678
Chuchele - dziedzic Dominik Dziegciowski l. 42, żona Maryanna 35(?), siostra żony Tekla Wiercińska l. 30 (drugi dziedzic - Chomętowski pominięty, zapewne, jego posiadłość była w dzierżawie). Domów 98, też z mieszanemi małżeństwami, ale jeszcze niebardzo zagęszczonemi, mężczyzn 255, kobiet 231, przystępujących do komunii; dzieci małych chłopców 99, dziewcząt 80=665. Po zsumowaniu dodano potem 5 płci męskiej i 6 żeńskiej.
Klitna Wielka - posiadlość Antoniego Bilińskiego, lat 35, żona Walerya l. 33, córka Cyryla l. 6. Domów 19, przystępujących do komunii mężczyzn 39, kobiet 45, dzieci płci obojej 22=106.
Klitenka Mała, dziedzic - Marceli Załęski l. 25, żona Hilaryna l. 22, syn Konstanty rok 1, córka Matylda l. 2; bracia Marcelego: Aleksander l. 26, Franciszek 22. Dwór osobny - Maryanny Wąsowiczowej, zapewne, też posiadłość tu mającej, wdowy, l. 85; przy niej kuzynka Aurelia Ziemęcka l. 30. Domów 8, a w nich mężczyzn 17, kobiet 19 dorosłych i 12-ro dzieci = 48.
Lutarówka którą posiadała Maryanna Ostromęcka, wdowa, l. 34(?), syn Roman l. 11, córki: Julia l. 13, Helena l. 12, Anna l. 10. Domów 14, katolików: 28+28+15=71, a potem jeszcze dodano osób 10.
Л. 679
Popowce, Jan Chyliński, dzierżawca, l. 36, żona l. 30. Domów 48, katolików 88, 62, 36 = 186.
Żerebki Małe - Antoniego Knolla, podkomorzego, lat 59, żona Anna l. 58, synowie: Ignacy l. 27, Gracyan l. 26, Eligi l. 25, Feliks 23, córki: Konstancya l. 29, Róża l. 20. Domów, mieszanego wyznania, 14, katolików spowiadających się 23, katoliczek 18, dzieci płci męskiej 8, płci żeńskiej 4 = 53.
Л. 680
Tereszki, Grocholskich, domów 26, płci męskiej komunikujacych się 47, kobiet 13, dzieci płci obojej 23 = 112.
Czernelówka w posesyi Gracyana Knolla l. 29(?); dom. 16, katol.: 13, 11, 5 = 29
Л. 681
Sorokoduby - właścicielka Tekla z Gutowskich Żardecka l. 60, syn Szczęsny l. 28, córki: Faustyna l. 36, Aniela l. 24; w drugim dworze: Hubert Żardecki, dziedzic, l. 37, żona Eliza 37(??); domów 16, katolików: 32, 37, 28 = 97.
Wolica Wąsowiczów - dziedziczka Ludwika Bejzymowa l. 26, domów 21, katolików 40, 50, 30 = 120.